Multatuli: Max Havelaar

Multatuli: Max Havelaar (Nederland, 1860): 288 blz: Uitgeverij Athenaeum-Polak & van Gennep: Perpetua-reeks (2012)

 

Ik heb "Max Havelaar" van Multatuli twee keer eerder gelezen. De eerste keer was voor mijn lijst op de middelbare school toen het boek niet zo veel indruk op mij heeft gemaakt. De tweede keer was in 1996 toen ik het een mooi boek vond. Pas nu ik het voor de derde keer heb gelezen, heb ik in de gaten wat voor een geweldig boek de "Max Havelaar" is. Voor mij is "Max Havelaar" mijn favoriete oorspronkelijk Nederlandstalige roman die ik heb gelezen en sowieso één van de meest indrukwekkende romans ooit gelezen!

 "Max Havelaar" is in 1860 gepubliceerd. In de jaren daarvoor had je op Java het "cultuurstelsel". Dit hield in dat de arme inlandse bevolking gedwongen werd om gewassen te verbouwen waar men in Nederland behoefte aan had, voornamelijk thee en koffie. De bevolking moest belasting betalen aan de Nederlandse ambtenaren. Om het besturen van Nederlands-Indië te vergemakkelijken werden inlandse Regenten aangesteld die ervoor moesten zorgen dat de bevolking gedwee bleef. De gewone man zat dus ingeklemd tussen de Nederlandse ambtenaren en de Regenten. Hoewel Java zeer vruchtbaar was, kon het zo gebeuren dat de bevolking honger leed.

 De "Max Havelaar" is in eerste instantie geschreven als aanklacht tegen de onderdrukking van de gewone Javaanse bevolking door de Nederlandse regering en de Regenten. Het is een zeer rijk boek en bevat verschillende soorten teksten. Je hebt natuurlijk het verhaal van Sjaalman (Max Havelaar) dat becommentarieerd wordt door Droogstoppel. In het vierde hoofdstuk heb je één van de mooiste opsommingen uit de wereldliteratuur met onderwerpen waarover Sjaalman geschreven zou hebben. Je vindt het verhaal van de Japanse steenhouwer, verschillende gedichten, waarvan één lang gedicht in het Duits, verschillende brieven van en aan Max Havelaar en natuurlijk het liefdesverhaal van Saïdjah en Adinda, dat zo prachtig is verstript door Dick Matena.

 

Citaten:

- Ik ben makelaar in koffi, en woon op de Lauriergracht, nr 37. Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft dan ook lang geduurd, voor ik er toe overging een paar riem papier extra te bestellen, en het werk aan te vangen, dat gy, lieve lezer, zo-even in de hand hebt genomen, en dat ge lezen moet als ge makelaar in koffi zyt, of als ge wat anders zyt.

 

Na de opsomming van maar liefst 148 verhandelingen en opstellen in het pak van Sjaalman:

- En dit was nog niet alles! Ik vond, om van de verzen niet te spreken - er waren er in velerlei talen - een aantal bundeltjes waaraan het opschrift ontbrak, romances in het maleis, krygszangen in het javaans, en wat niet al! Ook vond ik brieven, waarvan vele in talen die ik niet verstond. Sommige waren aan hem geschreven, of liever het waren slechts afschriften, doch hy scheen daarmee zeker plan te hebben, want alles was door andere personen getekend voor: gelykluidend met het oorspronkelyke. Dan vond ik nog uittreksels uit dagboeken, aantekeningen en losse gedachten ... sommige werkelyk heel los.

Over de pendoppo:

- Na een hoed met brede rand, een regenscherm, of een holle boom, is een pendoppo, zeker de eenvoudigste uitdrukking van het denkbeeld: dak. Verbeeld u vier of zes bamboezen palen in de grond geslagen, die aan de boveneinden met elkander verbonden zyn door andere bamboes, waarop een deksel is vastgehecht van de lange bladen  van de waterpalm die in deze streken atap heet, en ge zult u dusdanige pendoppo kunnen voorstellen. Het is, zoals ge ziet, zo eenvoudig mogelyk, en het moest hier dan ook slechts dienen als pied à terre voor de europese en inlandse beambten die daar hun nieuw opperhoofd kwamen verwelkomen aan de grenzen.

- De aangeboren hoffelykheid van de javaanse grote - zelfs de geringe Javaan is veel beleefder dan zyn europese standgenoot - ...

- Niets is dus gewoner dan dat honderden huisgezinnen van verre afstand worden opgeroepen om zonder betaling velden te bewerken, die de Regent toebehoren. Niets is gewoner dan het onbetaald verstrekken van levensmiddelen ten behoeve der hofhouding van de Regent. En wanneer die Regent een gevallig oog mocht slaan op het paard, de buffel, de dochter, de vrouw van de geringe man, zou men 't ongehoord vinden, als deze de onvoorwaardelyke afstand van het begeerd voorwerp weigerde.

 

- Zyn aanspraak tot de Lebakse hoofden was natuurlijk in 't maleis, en ontleende hieraan een eigenaardigheid te meer, daar de eenvoudigheid der oosterse talen aan veel uitdrukkingen een kracht verleent, die in onze idiomen door litterarische gekunsteldheid is verloren gegaan, terwyl aan de andere kant het zoetvloeiende van 't maleis moeielyk in enige andere taal is weer te geven.

 

- "Maar," bracht Duclari in 't midden, "ge hebt ook de watervallen verworpen als uitdrukking van het schone. Watervallen bewegen toch!"

 "Ja, maar ... zonder geschiedenis! Ze bewegen, maar komen niet van de plaats. Ze bewegen zich als een hobbelpaard, minus nog het va et vient. Ze geven geluid, maar spreken niet. Ze roepen: hrroe ... hrroe ... hrroe .. en nooit iets anders! Roep jy eens zesduizend jaar, of langer: hrroe ... hrroe ... en zie eens hoe weinigen je voor een onderhoudend mens zullen aanzien."

- ... en 't is dan ook in Indië een tot spreekwoord geykte mening dat het Gouvernement liever tien residenten zou ontslaan dan één Regent.

- Hy wist dat een resident niet gaarne een schriftelyk rapport ontvangt, dat in zyn archief blyft liggen en later kan gelden als bewys dat hy tydig was opmerkzaam gemaakt op deze of gene verkeerdheid, terwyl een mondelinge mededeling hem zonder gevaar de keus laat tussen 't al of niet gevolg geven aan een klacht.

 

- Maar ik weet meer dan dat alles. Ik weet en kan bewijzen dat er veel Adinda's waren en veel Saïdjah's, en dat, wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen. 

 

- Dit boek is een inleiding ...

 Ik zal toenemen in kracht en scherpte van wapenen, naarmate het nodig zal wezen ...

 God geve dat het niet nodig zy!

 Neen, 't zal niet nodig zyn! Want aan U draag ik myn boek op, Willem de derde, Koning, Groothertog, Prins ... meer dan Prins, Groothertog en Koning ... KEIZER van 't prachtig ryk van INSULINDE dat zich daar slingert om de evenaar, als een gordel van smaragd ...

 Aan u durf ik met vertrouwen vragen of 't uw keizerlyke wil is:

 Dat Havelaar wordt bespat met de modder van Slymeringen en Droogstoppels?

 En dat daarginds Uw meer dan dertig miljoen onderdanen worden MISHANDELD EN UITGEZOGEN IN UW NAAM?

 

De uitgave die ik heb gelezen is die in de Perpetua-reeks. Als je voor een mooie uitgave van "Max Havelaar" wilt gaan dan is dit waarschijnlijk de mooiste en meest verantwoorde hedendaagse uitgave. Jammer is dat het boek vrijwel niet te vinden is, ik ben er ruim een half jaar naar op zoek geweest. Een herdruk van deze uitgave zou zeer welkom zijn. Welke uitgave je ook leest, "Max Havelaar" is zeer de moeite waard.

 De "Max Havelaar" is in 1976 verfilmd door Fons Rademakers, maar over deze film ben ik niet enthousiast.